‘HELDEN’, HET ZIJN OOK MAAR MENSEN

‘Helden’, het zijn ook maar mensen

Wie kent ze niet?

De helden van onze wereld : sportkampioenen, filmsterren, televisie-idolen, popsterren, multimediamagnaten, striphelden of politici …

Moeten wij hen op een voetstuk plaatsen?

Van halfgoden tot idolen

links 'Herakles'          -         rechts 'Achilles'

Helden, de oude Grieken kenden er alles van. Oorspronkelijk betekende het Griekse woord ‘heros’ halfgod. Een held was iemand die iets gepresteerd had wat de verwachtingen van de menselijke ervaring zodanig overtrof dat hij na zijn dood een onuitwisbare herinnering naliet.

links 'Perseus'          -          midden 'Kadmos'          -          rechts 'Oedipus'

Herakles (Hercules), Achilles, Perseus, Odysseus, Kadmos … stuk voor stuk stelden ze daden die geweldig tot de verbeelding spraken. En nee, die daden hoefden niet per se achtbaar te zijn. Ook Oedipus die zijn vader om zeep hielp en met zijn moeder het bed indook en Medea die haar eigen kinderen ombracht kregen een heldenstatus. Socrates was evenzeer soldaat als filosoof.

links 'Medea'          -          rechts 'Plato'

De Griekse filosoof Plato achtte de wijsheid van filosofen belangrijker dan de moed van soldaten. Maar ook het verdedigen van wijsheid vraagt vaak moed. Homerus heeft in zijn Ilias en Odyssee magistraal verslag gebracht van Griekse heldendaden.

Wikipedia : Oorspronkelijk is een held een moedige figuur die in (religieuze) mythes, sagen of legendes grootse daden verrichtte.

Helden heb je in allerlei soorten en maten. Belangrijke en de bekende helden zijn bv. staatshelden. Zij die zulke belangrijke dingen hebben gedaan, dat ze als het ware het risico namen om voor hun ideaal te sterven zoals bv. de oudste Nederlandse held ‘Willem van Oranje’.

links 'Willem van Oranje'          -          rechts 'Voltaire'

We herinneren ons namen als Descartes, Spinoza die uit zijn joodse gemeenschap werd gestoten, Voltaire en Diderot die werden gevangen genomen. Karl Marx , Jean Jaurès die vermoord werd omwille van zijn internationalisme. Che Guevara en zijn strijders die zijn leven gaven voor de revolutie. En de filosoof Sartre die tijdens WO II in het verzet ging tegen het fascisme.

links 'Karl Marx'          -         rechts 'Che Guevara'

Helden nu

Tegenwoordig houdt het heldendom bijna altijd een moreel oordeel in. Onze helden zijn die individuen die we bewonderen omdat hij/zij iets doet wat wij niet kunnen of wel kunnen maar niet durven.

Door de helden die we kiezen bepalen we onze idealen en kwaliteiten als moed, integriteit en doortastendheid.

Wie Mahatma Gandhi, Nelson Mandela of Aung Suu Kyi (de leidster van de Myanmarese oppositie) bewondert, heeft nu eenmaal een heel ander beeld van uitzonderlijke kwaliteiten dan iemand die opkijkt naar Lady Gaga of David Beckham.

Cultuurpessimisten zullen niet geheel onterecht opmerken dat heldendom tegenwoordig maar al te gemakkelijk verward wordt met beroemdheid, met schoonheid, charisma of gewoon ‘goed zijn’ in wat je doet. Hier heeft de media schuld aan, zij roepen elk eendagswonder uit tot een icoon.

Onze hedendaagse held doet iets wat hij waardevol vindt, ook al verliest hij daardoor het leven of andere zaken zoals bezittingen of sociale status – of loopt hij in elk geval het gevaar dat te verliezen.

Een held is iemand die de moed heeft zijn/haar persoonlijk voordeel ondergeschikt te maken aan een zaak of een persoon die hij/zij waardevol vindt.

Een held is bereid zich op te offeren op voor iets of iemand. Het is iemand die het gevaar loopt zelf te verdrinken om iemand uit het water te redden.

Een held is iemand die bereid is te sterven om zijn vaderland te verdedigen; een nationale held

Een heldin is een moeder die honger lijdt om haar kinderen een beter leven te geven.

We hebben nog wel beroemdheden naar wie we opkijken, maar het zijn geen helden, enkel “idolen”.

Sommige idolen leveren nog een bewonderenswaardige prestatie, maar ze wenden die bijna steeds aan om er materieel beter van te worden. Een uitvinder zal een patent nemen om de winst volledig voor zich te kunnen houden. De kunstenaar praat de geldschieter naar de mond. Een sportkampioen kan enkel winnen in Adidas outfit.

Heeft elk tijdperk de helden die het verdient?

Zo lijkt het toch als je de Hollywoodhelden van de laatste decennia als studiemateriaal gebruikt.

De ultieme filmheld voor velen is Gary Cooper in ‘High Noon’ : lang en pezig, een man van weinig woorden, de eenzame ranger die in de uitgestorven hoofdstraat van het westernstadje de confrontatie met vier outlaws tegemoet gaat, ‘cause a man’s gotta do what he’s gotta do’.

Wat een verschil met superheroes zoals Arnold Schwarzenegger, Sylvester Stallone en Bruce Willis, moordmachines met een gebeitelde kin, uitpuilende spieren en genoeg vuurkracht om in hun eentje hele roedels snoodaards naar de andere wereld te helpen.

Maar net zo goed wemelt het op het grote scherm tegenwoordig van ‘avatars’. Dat zijn de representaties van personen van vlees en bloed in de virtuele wereld of fantasiewereld. Voorbeelden zijn : Spiderman, Superman en andere Batmannen die het kwaad uitroeien aan de hand van hallucinante speciale effecten, als dan niet in 3D.

Typisch voor die cartoonhelden is dat ze telkens een geïdealiseerde übermensch-versie zijn van een heel gewone, zelfs wat saaie man. Sterker nog : Peter Parker, Clark Kent en Bruce Wayne zijn stuk voor stuk hun eigen rivaal, omdat hun liefjes het bovenmenselijke alter ego boven de echte man verkiezen.

Maar zoals altijd is de realiteit sterker nog dan fictie : Christopher Reeve, nog altijd de meest bekende Superman, werd off-screen een échte held toen hij in een rolstoel na een ongeval ging lobbyen voor betere levensomstandigheden voor mensen met een dwarslaesie.

Het type helden dat pijnlijk uit de mode bleek toen op 11 september echte helden opstonden : brandweerlui, politieagenten, burgers die hun eigen leven gaven terwijl ze dat van anderen probeerden te redden. Op hen is de uitspraak van de Nederlandse historicus Johan Huizingen van toepassing : “De naam held is de prijs die levenden geven aan de gevallen die zelf van geen heldendom wisten”

Er zijn natuurlijk de helden voor het vaderland. 'Onze Helden' … de oorlogskerkhoven liggen er vol van.

Er zijn striphelden of boekhelden - fictieve figuren die door de tekenaar/schrijver alle eigenschappen hebben gekregen. Ze zijn een inspiratie voor de lezers. Er zijn sporthelden, die geschiedenis schrijven als ze records verbreken. Hun trainingsarbeid , doorzettingsvermogen en moed zijn vaak een inspiratie voor buitenstaanders. En er zijn ook de helden die in mythologie of in sprookjes voorkomen, in verhalen waarin het om 'goed' en 'slecht' draait. De helden zijn meestal de 'goede'.

Mannelijke of vrouwelijke helden

“In de Grote Mannen huist de ziel van de wereldgeschiedenis”, schrijft de Amerikaanse Lucy Hughes-Hallet in haar boek ‘Helden’. Verlossers, verraders, supermensen : een geschiedenis van heldenverering.

“En de Grote Vrouwen dan?” vraagt een mens zich af. Er zijn toch voorbeelden genoeg van heldhaftige vrouwen :

de ‘Amazones’ (de naam die de Grieken gaven aan een mythisch volk van vrouwelijke strijders)

Jeanne d’Arc (de Maagd van Orléans)

Florence Nightingale (Brits verpleegkundige, sociaal hervormer, statisticus en mystica.)

Ada Lovelace (de uitvindster van het eerste computerprogramma)

pilote Amelia Earhart (de eerste vrouw die in 1932 in haar eentje de Atlantische Oceaan overstak)

Nobelprijswinnares Marie Curie (de pionier op het gebied van de radioactiviteit)

Sophie Scholl ( de Duitse studente en verzetsstrijdster in de Tweede Wereldoorlog)

de Indiase Phoolan Devi beter bekend als ‘The Bandit Queen’

onze Belgische Zuster Jeanne Devos (die zich inzet voor hulp aan de armen in de sloppenwijken van Bombay, India)

en nog veel andere …

links 'Sophie Scholl'        -        midden 'Florence Nightingale'         -       rechts 'Jeanne d'Arc'

links 'Ada Lovelace'     -     midden 'Amelia Earhart'     -     rechts 'Marie Curie'

Journaliste Eliane Van den Ende vulde een heel boek met de levensverhalen van ‘Karakterdames’, waarvan velen de status van heldin verdienen, maar die onbekend zijn bij het grote publiek.

Het is een feit : de mannelijke held is de norm. ‘Echte’ helden belichamen typisch mannelijke kenmerken. Vrouwelijke eigenschappen zoals zorgzaamheid, empathie en bescheidenheid, komen niet echt van pas bij het verrichten van heldendaden. Wat ook niet helpt, is dat huishouden en gezin niet de meest geschikte arena waren (zijn) voor het ontplooien van grootse daden met een maatschappelijke impact. Omdat alternatieve vrouwelijke heldendaden niet passen in het normatieve heldenbeeld, worden ze vaak niet herkend.

Maar er is hoop : nu steeds meer mannenbastions ook voor vrouwen toegankelijk zijn, zijn er volop vacatures voor heldinnen. Ook op het grote scherm. Waar zijn de hedendaagse versies van sterke vrouwen zoals eertijds gestalte gegeven door Bette Davis - Joan Crawford en Barbara Stanwyck (Amerikaanse filmactrices)? Toch Lara Croft niet?

links 'Bette Davis'        -          rechts 'Joan Crawford'

links 'Barbara Stanwyck'      -       rechts 'Lara Croft'

Maar niet elke held is een goede held.

Er zijn ook de antihelden en het gamma is uitgebreider dan we durven vermoeden. De waarde van een held is de waarde van de zaak waarvoor of de persoon voor wie de held zich inzet.

Een antiheld is een hoofdpersonage met zwakke karaktertrekken, dat gecreëerd werd als reactie tegen de traditionele, geïdealiseerde held.

Een antiheld is op oppervlakkig genot uit, is gemakzuchtig, laf of egoïstisch. Soms is hij populairder dan een echte held omdat hij door zijn menselijke gebreken herkenbaar is. De toeschouwer voelt mee met zijn belevenissen. Een antiheld is realistischer dan een held. Bovendien is een traditionele held al te voorspelbaar; je weet dat hij altijd wint en voor het goede kiest.

Op vlak van de liefde is een antiheld uit op oppervlakkige avontuurtjes. Langdurige, ware liefde is niet aan hem besteed. Een antiheld kan een rokkenjager zijn of een overspelige vrouw. Een antiheld is niet hetzelfde als een schurk. Een schurk is de vijand van een traditionele held; hij is fundamenteel slecht. Een antiheld daarentegen heeft een mengeling van goede en slechte eigenschappen. Ondanks zijn zwakheden kan de lezer sympathie voor hem voelen en zichzelf in hem herkennen.

Vroege voorbeelden van antihelden zijn de krankzinnige Don Quichot, de rokkenjager Don Juan en Faust, die zijn ziel verkoopt aan de duivel

http://nl.wikipedia.org/wiki/Antiheld

Zijn helden een bedreigde soort?

Helden komen en gaan : vandaag aanbeden, morgen verguisd? Een enkele keer krijgt een gevallen held een tweede kans en wordt ‘Boonen’ weer ‘Tommeke’.

De persoonlijkheidscultus is van alle tijden, evenals de berekende manipulatie van het heldendom voor allerlei doeleinden. Helden helpen om angsten van het volk te bespelen, om naties bij elkaar te houden. Maar verwachten we eigenlijk niet te veel van hen?

Achilles had een zwakke hiel. John F. Kennedy, Bill Clinton en ontelbare andere groten hadden een iets te uitbundig libido. Ja, macht erotiseert soms. Maar maakt(e ) het al die staatsmannen minder groots? “We hebben helden nodig om de limieten van onze aspiraties te definiëren,” beweert de Amerikaanse ethicus Scott LaBarge.

Misschien komt het er in de praktijk op neer dat we die dingen onderscheiden die helden opmerkelijk maken en de tekortkomingen vergeven die hun perfectie bezoedelen. Want niet alle helden hebben zichzelf op dat voetstuk gezet. En wie dat wel deed, neem een voorbeeld aan de machtige Romeinse veldheer Pompeius die tijdens zijn zegetochten na het innemen van 900 steden een slaaf in zijn strijdwagen meevoerde die onafgebroken in zijn oor fluisterde : “ Je bent maar een mens, je bent maar een mens.”

Slot

Op zondag 22 april 2012 had in heel Vlaanderen en Brussel de 12de editie van Erfgoeddag plaats. 550 organisaties – waaronder musea, archieven, bewaarbibliotheken, heemkundige kringen, amateurkunstenaars en tal van andere deelnemers – presenteerden op deze dag een veelkleurige waaier van zo’n 800 gratis activiteiten.

Stuk voor stuk gingen de lokale organisatoren op zoek naar een invulling van het thema ‘Helden’. Onze geschiedenis bulkt van de helden. Het zijn ‘grote mannen’, ‘voorbeeldige vrouwen’ en inspirerende groepen mensen die eigenhandig de loop van de geschiedenis hebben veranderd, rampen hebben voorkomen, of overwinningen en ontzagwekkende realisaties op hun conto hebben geschreven. Dat is de klassieke, gangbare invulling van het heldendom, waarin moed, doorzettingsvermogen en ‘de goede zaak’ schijnbaar belangeloos voorop staan.

Maar helden hebben vele functies en gezichten. Wat zeggen helden over ons en onze maatschappij, vroeger en nu? Wat betekent het om iemand op een voetstuk te zetten? Deze heroïsche editie van Erfgoeddag hield ons een spiegel voor en onderzoekt hoe en wanneer helden werden (en worden) opgevoerd. Door wie en waarom werd (en wordt) er aanspraak gemaakt op het heldendom? Welke soorten helden bestaan er? En hoe zit het met de houdbaarheidsdatum van al die helden?

Er zijn uiteraard héél wat meer helden om te vernoemen ...

Volgend deel : Over Venus, Mars en andere clichés