Schuldgevoelens, wat doe je ermee?

Schud het van je af, het maakt het leven zoveel lichter!

Het laat je niet los: die harde woorden tegen je vriendin, de verjaardag van je broer vergeten, onredelijk geweest tegen je partner, een smoesje verzonnen om niet te gaan sporten, het zakje snoep helemaal in je eentje leeggegeten …

We hebben allemaal wel eens last van schuldgevoelens.

Schuldgevoel: het steekt de kop op als je ouders bellen omdat je al een hele tijd niet op bezoek bent geweest. Je hebt het moeilijk als je zwanger bent, terwijl je zus al jaren probeert een kind te krijgen. Het staat misschien naast je bed als jij je voor de zoveelste keer overslapen hebt. Het knaagt aan je als je drie stukken taart eet, of nadat je een paar schoenen kocht die je niet echt nodig had. Spijt omdat je geen afscheid hebt genomen van je vader voor hij overleed. Als je hem een dag eerder had bezocht had, had je hem nog kunnen spreken. En het is er uiteraard als je een verkeersongeval veroorzaakt of je man bedriegt. Schuldgevoel bestaat in alle maten en gewichten. En hoewel we er soms maar wat graag komaf mee maken, is het een belangrijke emotie.

Aanleidingen tot de ontwikkeling van schuldgevoelens:

Het is heel vaak een emotionele erfenis:

• Je moest volgens je ouders de regels volgen, want anders was je ongehoorzaam, niet respectvol, te brutaal of niet goed genoeg ...
• Er waren mensen om je heen die jou de schuld gaven van dingen die verkeerd gingen (ook al was het niet jouw fout)
• Je had mensen om je heen die het niet aankonden en hierdoor deed je dingen voor hen, om ze maar gelukkig te maken.

Je bent hierdoor jezelf wat kwijtgeraakt en minder bewust geworden van je eigen behoeften. Het gevoel van 'schuld' was zo pijnlijk dat je liever deed wat van je gevraagd werd om dat (verwachte) schuldgevoel weg te houden. Liever zelfs dan te luisteren naar je eigen behoeftes is het schuldgevoel uiteindelijk een patroon in je leven geworden.

Blik even terug  naar vroeger: je bent kind/jong en komt thuis van school/werk. Je gaat naar je kamer en ligt op bed met een boek. Je moeder komt naar boven, ziet je liggen en wordt boos: “Wat lig jij daar te luieren? Je weet maar al te goed, hoe druk ik het momenteel heb. Kan je dan niet een handje toesteken?” Deze opmerkingen geven jou het gevoel dat je lui bent. Je krijgt daarbij het idee dat je niet mag luisteren naar je eigen behoefte en voelt je schuldig om twee zaken. Ten eerste omdat 'jij' niet voldoet aan haar verwachtingen en ten tweede omdat je moeder zich moet boos maken en zich nu ook ongelukkig zal voelen.

Zich verantwoordelijk voelen voor iedereen; ook dit patroon kan ontstaan in je jeugd. Misschien heb je als kind/jongere moeten zorgen voor iemand. In plaats van lekker buiten spelen moest je boodschappen doen voor je zieke moeder of op je klein broertje passen of stil zijn, anders kwam er ruzie. Dit 'zorgen voor de ander', je verantwoordelijk voelen voor de ander, is een vanzelfsprekendheid geworden. En je werd goed ingeprent: 'vooral niet zeuren' – 'even op de tanden bijten' – 'kom op, schouders eronder' of 'waar een wil is, is een weg'.

Schuldgevoel kan een enorme impact hebben máár niet elk schuldgevoel is gebaseerd op verkeerd gedrag. Dat knagende gevoel is soms nuttig. Gezond schuldgevoel ontstaat als reactie op een situatie waarin jij je eigen normen en waarden schendt. Bekijk het als een ingebouwd alarmsignaal dat aangeeft wat je waardevol vindt. Het zal je toekomstige gedrag sturen, omdat je dat negatieve gevoel wilt vermijden. Heb je onterecht een parkeerplaats voor mensen met een beperking ingenomen. Dan zorgt het schuldgevoel ervoor dat je dieper nadenkt over waarom dit niet toelaatbaar is. Door dat negatieve gevoel zal je de volgende keer de parkeerregels volgen. Niet alleen om het nare gevoel te vermijden, maar ook omdat je beseft dat je het zelf wilt.

Je hebt iets gedaan, dat gedrag heeft in jouw ogen de ander geschaad. Het schuldgevoel zorgt ervoor dat je jouw 'fout' kunt herstellen of dat je ervoor kunt kiezen het in de toekomst anders aan te pakken. Een verjaardag vergeten kan zorgen voor schuldgevoel, maar als reactie kun je erop letten om verjaardagen in het vervolg beter bij te houden.

Schuldgevoel maakt ons zo menselijk. Als kinderen zich niet schuldig voelen als ze een ander pijn doen, moeten we ons zorgen maken. Een psychopaat kent het gevoel bijvoorbeeld niet, omdat die geen empathie heeft. De emotie is nauw verbonden met ons morele kompas en houdt ons op het rechte pad. Het is dan ook emotioneel om het op de juiste momenten te voelen.

Schuldgevoel, schuldbesef, schaamte

Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen schuldgevoel  en schuldbesef. Bij schuldbesef gaat het om reële schuld. Je hebt je ergens schuldig aan gemaakt, je weet bv. dat je iets gedaan hebt wat volgens je eigen geweten of maatschappelijk gezien niet kan. Als je je dit realiseert heb je schuldbesef of wat we (zoals hierboven geschreven) een gezond schuldgevoel noemen: "wat ik gedaan heb was niet goed maar ik kan het herstellen".

Bij schuldgevoel heb je te maken met niet-reële schuld. Het ontstaat omdat je jezelf iets hebt opgelegd en wat je niet waar hebt kunnen maken. Normen en waarden van jezelf of van anderen spelen hierbij een rol. Het lijkt alsof dit gevoel op een ander manier in je lijf vast zit. Het is minder concreet, het voelt meer als falen.

Ook al liggen de twee gevoelens erg dicht bij elkaar, schuld is niet hetzelfde als schaamte. Schuldgevoel werkt als een drijfveer. Je zult je gedrag aanpassen, waardoor het een constructief gevoel is. Terwijl schaamte net het omgekeerde doet: wie zich schaamt zal zich in zichzelf terugtrekken.

Wil je van je schuldgevoelens af? Stel je de volgende vragen:

• Heb ik een fout gemaakt?

Als het antwoord negatief is, heb je een onterecht schuldgevoel. Een rotgevoel omdat je al na een uur vertrekt bij de bejaarde ouders? Vraag je af of het fout was om al te vertrekken. Je zult zien dat je schuldgevoel vaak geen enkel reden heeft.

• Zeg sorry

Heb je inderdaad een fout gemaakt, probeer die dan te herstellen. Maak onderscheid tussen schuldgevoel en schuldbesef. Indien je schuldig was, onderneem actie: geef toe dat je verkeerd was, bied je excuses aan, doe wat nodig is om je schuld in te lossen. Schrijf eventueel je gevoelens van je af, dat lucht op.

• Draai de rollen om

Hoe erg zou jij het zelf vinden? Zou je net zo kwaad of teleurgesteld zijn als je denkt dat de 'benadeelde persoon' is. Door de rollen om te draaien, besef je snel dat je meestal strenger bent voor jezelf dan voor een ander.

• Laat het los

Merk je dat je schuldgevoel niet op een door jou gemaakte fout gebaseerd is, probeer het dan los te laten. Je kunt je altijd over iets schuldig voelen, maar dat is nergens voor nodig. Hulp nodig om los te laten? Besef dat je niet almachtig bent en dat je in het leven niet alles in de hand hebt. Jij hebt niet de controle over het geluk van een ander.

• Relativeer

Loslaten wordt makkelijker als je alles eens vanop een afstandje bekijkt. Misschien is het eigenlijk helemaal niet zo erg waar je je schuldig over voelt. Vraag je af wat het ergste is wat er kan gebeuren. Meestal valt het wel mee en is het urenlange gepieker echt niet waard.

• Stel prioriteiten

Door te kiezen wat je echt belangrijk vindt, kun je schuldgevoelens verminderen. Vaak zorgt een spanningsveld tussen verschillende rollen voor een schuldgevoel. Als je bewuster kiest in het leven, zul je er minder onder lijden. Een klassiek voorbeeld is de werkende moeder. Van één van de rollen kun je best een prioriteit maken. Je kunt niet alles perfect doen.

Een paar bedenkingen:

• Misschien ben jij niet verantwoordelijk, maar iemand anders. Onderneem actie om de verantwoordelijkheid bij de ander terug te leggen.
• Het kan zijn dat je zelf de lat te hoog hebt liggen en hieraan willen voldoen, geeft stress. Durf te kiezen voor jezelf.  Je neemt de verantwoordelijkheid voor je eigen kunnen.

Ik voel me schuldig …

• Als ik zie hoe mijn dochter het financieel moeilijk heeft. Omdat we zelf moeilijk rondkomen, kan ik haar niet helpen.
• Als ons zoontje van drie jaar bij zijn grootouders overnacht. Achteraf denk ik: had ik maar de tijd met hem gespendeerd.
• Ik kan me verschrikkelijk schuldig voelen als ik een meningsverschil heb gehad met mijn dochter

Het lijkt alsof we door onze keuzes het geluk van onze kinderen bepalen.

Moeders en schuldgevoel

Waarom nemen we onszelf zoveel kwalijk? We werken te veel, we zorgen te weinig, of omgekeerd: misschien verstikken we onze kinderen wel gigantisch. Er zijn weinig moeders die zich nergens schuldig over voelen. Nu we onze vruchtbaarheid zelf in handen hebben, is elk kind een bewuste keuze, alleen het beste is goed genoeg.

Er ligt meer en meer een enorme druk op het ouderschap. De lat ligt zo hoog! Het lijkt wel alsof we door onze individuele keuzes het geluk van onze kinderen kunnen bepalen. En dus ook het ongeluk, als er iets misloopt. Terwijl dat natuurlijk niet zo is. Soms gebeuren er dingen in het leven die je gewoon niet onder controle hebt.

Er is vaak dat eeuwige gevoel dat je het beter zou kunnen doen of dat je slecht aanpakt.

• wat dom van me om die baan te nemen waardoor ik zo vaak héél laat huis ben.
• Spijt omdat je je zoon naar dezelfde school als zijn vrienden heeft laten gaan. Misschien liet ik me leiden door zijn keuze en hypothekeer ik zijn toekomst?
• Waarschijnlijk heb 'ik' van mijn dochter een zoetekauw gemaakt, omdat ik tijdens de zwangerschap te veel suiker heb gegeten
• Schuldig om je gescheiden bent, of omdat je juist die stap 'niet' gezet hebt.
• Schaamte/schuldgevoel omdat je meer aandacht besteed aan het rustige kind, dan aan de broer/zus met een moeilijker karakter
• Schuldgevoel omdat je je verantwoordelijk voelt voor de handicap van je kind.

Elk schuldgevoel verschilt, omdat elk kind en elk leven anders is. Maar het is wel opvallend dat elke ouder wel ergens een gevoel van falen heeft. Over kleine dingen, zoals te weinig tijd hebben voor je kind of een turnvoorstelling missen. Maar evengoed over grote dingen, zoals een kind dat uit het leven stapt. Dat laatste schuldgevoel snijdt uiteraard veel dieper. Het kan je helemaal onderuit halen.

Ouders moeten beseffen dat schuldgevoel normaal is. Het zou helpen als we hen niet zo snel met de vinger zouden wijzen. We moeten ook af van het idee dat ouders invloed hebben op alles wat er met hun kinderen gebeurt. Zelfs als je alle 'regeltjes' volgen – wat belachelijk is want ouderschap verloopt niet volgens de regeltjes – dan nog kan het mislopen. En dan ben je niet meer de schuldige.

Psycho-analisten verklaren volgende: "De meeste moeders lijken te denken dat zij persoonlijk verantwoordelijk zijn voor alles wat hun kind overkomt. Daarvoor moeten we terug naar de zwangerschap. Om in de baarmoeder te overleven is een kind volledig afhankelijk van de moeder. Dus voelt ze zich verantwoordelijk (en mogelijk schuldig) voor alles wat het kind kan overkomen. Dat extreme verantwoordelijkheidsgevoel blijft ze ook na de geboorte hebben, want over het algemeen is het de moeder die voor de baby zorgt. En een baby die niet wordt gevoed, sterft. Die totale afhankelijkheid maakt van zijn moeder een almachtig wezen. Dat verklaart waarom een moeder ervan overtuigd is dat haar kind (van bv. 10 jaar) – door haar schuld – van honger zal omkomen als zij de koelkast niet gevuld heeft. Het ergste is dat die moeder niet eens helemaal ongelijk heeft. Want als je een kind op de wereld zet, veroordeel je het automatisch tot sterfelijkheid.”

Een vrouw barstte ooit in tranen uit toen ze bij de eerste echografie van haar zoon het hartje zag kloppen. Ze besefte opeens dat ze hem, door hem het leven te schenken, ook de dood schonk.

Er wordt beweerd dat slechts 10% van dat moederlijke schuldgevoel biologisch bepaald. De overige 90% wordt veroorzaakt door sociale druk.

Vanaf het moment dat een vrouw zwanger is, begint iedereen zich ermee te bemoeien. 'Je moet het roken laten' – je mag dit of dat niet meer eten en sommige vitaminerijke gerechten moeten steevast op je menu staan. Mag je wel of geen schaaldieren eten tijdens de zwangerschap? Neem je wel voldoende rust? Ben je gescheiden of alleen? Dan krijg je de raad om ervoor te zorgen dat je kind (vooral als het een dochter is) genoeg mannen in haar leven moet hebben.

Je kind is geboren: ga je wel of niet borstvoeding geven. Moet je je kind op zijn rug of zijn zij laten slapen om wiegendood te vermijden? Ga je zelf ervoor zorgen  of gaat je kind naar de crêche? Terwijl je heel goed weet: wat je ook beslist, het is sowieso de verkeerde keuze …

Het is bijna onmogelijk om je niet schuldig te voelen als de maatschappij steeds veeleisender wordt en de berichtgeving over het moederschap overvloediger, stresserende en tegenstrijdiger dan ooit.  

Eventjes een bedenking:

Terwijl onze ouders ons niets verschuldigd leken, het bijvoorbeeld heel normaal vonden om in de auto te roken en kinderen ’s avonds gewoon meenamen als ze weggingen, ze geen zin hadden om een oppas te betalen is het perfecte kind opvoeden (dat nog voor de kleuterschool kan zwemmen en Engelse les krijgt) nu een statussymbool geworden, het bewijs dat we zijn geslaagd in het leven.

Maar een perfect kind 'maken' is onmogelijk. Het moederschap is een dure vrijetijdsberoving die je van je werktijd rooft. Resultaat: "Voor ze een promotie aanvaarden, kijken de meeste vrouwen eerst hoeveel tijd met hun kinderen ze daarvoor moeten opofferen." En dan blijven ze achter met een schuldgevoel, wat ze ook beslissen.

Kinderen verwachten niet van hun ouders dat ze hun eigen leven opofferen voor hen. En hoe pervers is die zelfopoffering wel. Geef toe, het schuldgevoel van moeder geeft een gevoel van macht over haar dochters. Die masochistische macht is een beetje zoals die van Christus aan het kruis, die zijn lichaam voor ons heeft gegeven om ons voor eeuwig te verzekeren van onze loyauteit aan hem. Want een moeder die zich altijd schuldig voelt, zadelt haar kinderen ook op met een schuldgevoel en de indruk dat niemand het ooit goed genoeg doet.

Is schuldgevoel typisch iets voor moeders? Vaders voelen zich ook schuldig, zeker als ze de eerste woordjes van hun kind hebben meegemaakt, en zich ervan bewust zijn hoe afhankelijk die wezentjes van hen zijn.

Volgend deel : Help, ik voel me schuldig.