Wat na het afscheid van je geliefde?

Een nieuw boek ontleedt de geschiedenis van de Vlaamse koffietafel:

'Gelieve de familie te volgen - Koffietafels in Vlaanderen'

Heel kort :

De koffietafel: het is een traditie die onlosmakelijk verbonden is met begrafenissen en het proces van afscheid nemen. Vandaag de dag zijn er veel verschillende invullingen van het verschijnsel. Zowel de klassieke koffietafel als de vele varianten worden in dit boek sprekend in beeld gebracht door Titus Simoens, winnaar van de Nikon Young Promising Photographer Award 2012.

Gelieve de familie te volgen is een origineel fotoboek met uiteenlopende tekstbijdragen. Zo worden de regionale verscheidenheid en recentere ontwikkelingen van de koffietafel in de parochiezaal of het crematorium tot en met de herdenkingsfuif voor jong overledenen geschetst. Waar komen deze manieren van afsluiten van de begrafenis vandaan en zijn ze wel zo nieuw of origineel? Ook beschrijvingen van koffietafels en begrafenismaaltijden uit de Nederlandse literatuur en Vlaamse beeldfictie komen aan bod.

Allerheiligen … Allerzielen … we herdenken onze geliefden …

Misschien ook tijd om even stil te staan bij de gewoontes die bij een begrafenis horen (of juist niet horen).

Het doodsbericht is klaar en wordt aan familie en vrienden bezorgd. Mensen worden uitgenodigd om naar de begrafenis te komen, mee afscheid te nemen en ... helemaal onderaan staat 'gelieve de familie te volgen'.

Ik woon in West-Vlaanderen, mijn man is afkomstig van Vlaams-Brabant. Bij de eerste begrafenis in onze familie was hij erg verwonderd toen we na het afscheid op het kerkhof, aan tafel gingen en een maaltijd aangeboden kregen. Hij kende alleen maar een koffietafel na een begrafenis.

Ik weet niet hoe het er in Nederland aan toe gaat, maar ik probeer hier weer te geven wat de 'gewoontes' zijn in Vlaanderen.

Van broodje tot drie-gangen menu, maar altijd sober.

Het is een eeuwenoud ritueel : na het trieste afscheid op de begrafenis/crematie, wacht de troost van de koffietafel.

Troost, omdat een maaltijd ook letterlijk de harten verwarmt en omdat ‘samen eten’ een gevoel van verbondenheid schept.

Er worden herinneringen opgehaald, anekdotes verteld. Maar elke koffietafel is verschillend.

Van warme maaltijden in West-Vlaanderen tot broodjes en jenever in Oost-Vlaanderen. Grote regionale verschillen, met een constante soberheid.

Het boek ‘Gelieve de familie te volgen’ schetst er een mooi beeld van.

Antwerpen : rijstpap met suiker

Begin 20ste eeuw zag de organisatie van de begrafenis en rouwmaaltijden er heel anders uit. Een lokaal netwerk zorgde ervoor dat die in goede banen verliep : de schrijnwerker die de kisten timmerde, de pastoor die over het ziekbed waakte, de buren of nonnen die instonden voor het afleggen van het lichaam en de organisatie van een rouwmaaltijd. Familieleden en buren die hielpen bij de begrafenis schoven net als de priester en de misdienaars mee aan tafel. In de Noorderkempen was het tot de Tweede Wereldoorlog de gewoonte dat de meisjes die de graven van ongehuwden en kinderen versierden, werden vergast op rijstpap met suiker en koffie met rozijnenbrood. Wanneer het om de begrafenis van een kind ging, mochten ook de buurtkinderen mee aan tafel.

Bezoekers die van ver moesten komen, werden onthaald met een rouwmaaltijd. Die vond meestal thuis plaats. Het lichaam werd nog in de voorkamer opgebaard, tot het tijd was voor de begrafenis. Vanaf 1940 en 1950 kwam daar verandering in doordat de kistenmakers en schrijnwerkers uitgroeiden tot lokale begrafenisondernemers. De rouwmaaltijd verschoof van een huiselijke sfeer naar een meer publieke omgeving : naar een cafézaaltje of naar de parochiezaal.

Limburg : altijd met vlaai

In heel Vlaanderen wordt de Limburgse koffietafel geassocieerd met vlaai. Dat is eigenlijk normaal want net zoals bij andere ‘feesten’ waar samen gegeten wordt, hoort voor Limburgers ook bij een begrafenismaaltijd een stuk taart als afsluiter. Voor een koffietafel werd er zelfgebakken krentenbrood met boter geserveerd. Later is dat vervangen door de overal gebruikelijke belegde broodjes. Als dessert werd zwarte-pruimentaart gebakken, die anders eigenlijk nooit op tafel kwam. Later is daar ook de abrikozen- en rijsttaart bijgekomen. In de winter werd er soms ook begonnen met een kom soep, om wat opgewarmd te raken na de lange voormiddag in de kerk en op het kerkhof.

In Maaseik bestond het gebruik om op de ochtend van de begrafenis de lijkkist van een inwoner van één van de gehuchten op te baren in de gang van het café recht tegenover de kerk. Begrafenisgangers konden dan daar een laatste groet brengen, alvorens de kist en de familieleden het plein overstaken naar de kerk. Na de begrafenis werden buren, vrienden en kennissen in het café, dat later aan dit gebruik zijn toepasselijke naam ‘het sterfhuis’ overhield, op een borrel getrakteerd.

Oost-Vlaanderen : gratis vat

Meestal bestaat een rouwmaaltijd in de provincie Oost-Vlaanderen uit een broodjesmaaltijd met koffiekoeken, maar dat verschilde vroeger naargelang de klasse van de begrafenis. De rijkere families lieten een warme maaltijd bereiden, vaak een soep met balletjes, worteltjes met soepvlees of aardappelen met rosbief. Wie zich dat niet kon permitteren, beperkte zich tot een maaltijd van boterhammen met ham of kaas, begeleid door bier en koffie, gevolgd door de fles jenever die rondging. Koffietafels konden lang uitlopen. Maar een groot deel van de bevolking was arm en kon zich zelfs geen droge maaltijd veroorloven. Op de avond van de uitvaart schonken de nabestaanden gewoonlijk aan de buren een vat bier. Welgestelde families vervingen het bier later door een vergoeding, en zorgden vaak ook voor een broodbedeling onder de armen.

Vlaams Brabant : nooit in openlucht

Vlaams-Brabant is door zijn specifieke ligging – dichtbij Brussel, in het midden van het land – een beetje een smeltkroes van mensen uit diverse provincies. Het aantal bijzondere vragen en speciale wensen neemt er de laatste jaren sterk toe. De begrafenisondernemer merkt dat uitvaarten in het algemeen persoonlijker worden en dat men die lijn graag doortrekt  naar de koffietafel. Op zich is alles mogelijk, maar het is wel de taak van de begrafenisondernemer om oog te blijven hebben voor de praktische kant van de zaak. De door emoties overspoelde familie ziet die wel eens over het hoofd. Zo is het organiseren van een koffietafel in de buitenlucht in Vlaanderen toch altijd een risico. De begrafenisnemer raadt zoiets altijd af, maar hij kan natuurlijk niets verbieden. Ooit werd bij het overlijden van een jong iemand het idee geopperd om een fuif te organiseren. De begrafenisondernemer wijst dan vaak op de verwachtingen van de oudere generatie. Het is voor de ouders al heel zwaar om een kind te moeten afgeven en op zo’n fuif zitten die mensen er dan maar verloren bij.

West-Vlaanderen : soep en gebraad

Met de warme maaltijden onderscheidt West-Vlaanderen zich van de andere provincies. Wie tegenwoordig voor een warme maaltijd opteert, krijgt dan meestal soep, vlees met groenten en kroketten als hoofdgerecht en koffie met gebak voorgeschoteld. Vroeger koos men steevast voor rundstong in madeirasaus. Maar nu kiezen mensen uit verschillende menu’s toch vooral voor een aperitief, tomatensoep, gebraad met groenten en kroketten en gebak. Bij een warme maaltijd drinkt men volgens de mogelijkheden van de zaak of de voorkeur van de familie: water, frisdranken, bier of wijn. Het is gebruikelijk dat mensen een aperitief bestellen. Men kiest dan vooral voor dranken zoals port, sherry en martini, maar dan wel zonder hapjes. Het gaat per slot van rekening om een begrafenis, dus moet het wat 'sober' blijven.

Heel Vlaanderen : maaltijd als statussymbool

De leeftijd en de omstandigheden van het overlijden spelen ook een rol bij de rouwmaaltijd. Bij het verlies van een jonge persoon of een slachtoffer van een ongeval kiest men vooral voor een koffietafel, omdat het afscheid plots en onverwacht is en de pijn zeer hevig. Men vraagt dan bijvoorbeeld een kop koffie of een kommetje soep met broodjes. Soberheid en ingetogenheid is bij een verlies in schrijnende omstandigheden eerder de standaard.

Hoe jonger en hoe onverwachter het verlies, des te soberder dus ook de maaltijd. Bij heel jonge kinderen is er meestal niets. Men gaat dan met de naaste familieleden naar huis om daar een koffietafel te nemen. Maar bij oudere mensen of wanneer de entourage zich al mentaal heeft kunnen voorbereiden op het heengaan, is het meer een familiebijeenkomst ter herdenking van de overledene.

Ook de seizoenen spelen bij de invulling van de rouwmaaltijd een belangrijke rol. In de zomer zal men eerder kiezen voor een koude schotel met brood, terwijl men in de winter er vaak soep bij neemt of toch voor een warme maaltijd kiest. En in de zomer zullen mensen sneller in nog een extra drankje nadien voorzien.

Het is erg maar de luxe van een maaltijd speelt mee als statussymbool. Ook al verschillen de prijzen tussen een koffietafel en een warme maaltijd steeds minder – de kosten van de zaal en het personeel zijn identiek – men kijkt toch vaak naar wat andere familieleden hebben gedaan bij een eerdere begrafenis. Men doet dan hetzelfde om niet onder te doen. Zelfs na de dood is er veel competitiviteit, zowel tussen familieleden als binnen eenzelfde familie.

Bij de Turkse gemeenschap : iedereen brengt eten mee

Wanneer iemand overleden is, wordt dat niet met een brief bekend gemaakt, maar vrij snel door de gemeenschap aan elkaar doorverteld. Het is dan de bedoeling dat je de getroffen familie bezoekt en hen gaat condoleren. Dat gebeurt allemaal thuis, niet bij een begrafenisondernemer.

Mannen en vrouwen gaan gewoonlijk apart zitten. Als er te weinig plaats is, gaan de mannen naar de keuken of naar buiten. De overledene zelf wordt eerst ritueel gewassen in de moskee e, dan bewaard in het mortuarium tot het lichaam wordt vrijgegeven voor repatriëring. Je gaat niet enkel langs om te condoleren, maar je brengt ook iets te eten mee voor de familie. Je ziet dan ook dat iedereen langs komt met potten en borden. Het zijn vrijwel steeds de vrouwen die zorgen dat er hapjes worden gemaakt. Wat ze maken is heel verscheidden. Het is niet zo dat men afspreekt wie wat zal klaarmaken. Dat wijst zichzelf wel uit. Dat kunnen bijvoorbeeld deeghapjes zijn, börek (bladerdeeg gevuld met kaas, aardappelen, kruiden ..), gevulde druivenbladeren, soep.

En bij de Oekraïners : wodka voor de overledene

De rouwmaaltijd heet bij de Oekraïners ‘pominki’. Men drinkt daar traditioneel en glas wodka bij. Je zet symbolisch ook champagne op tafel. Maar die blijft wel onaangeroerd. Zo geef je de indruk ingetogen en niet gulzig te zijn. Voor de overledene wordt een stoel gereserveerd en een glas wodka klaargezet.

Voor zij die nog meer willen weten :

Gelieve de familie te volgen.

Auteur(s):   Rob Belemans, Katrijn D'hamers, Marc Jacobs (red.)  - met foto’s van Titus Simoens

Volgend deel : Praten over verlies